پیشواز رمضان

در گذشته ایرانیان را رسم بر این بود که دهه سوم شعبان به پیشواز رمضان می‌رفتند. جنب و جوشی میانشان راه می‌افتاد. از مسجد و خانه غبار برمی‌گرفتند و ظروف مسی را سفید می‌کردند و خواربار و آذوقه عمده می‌خریدند و آماده ماه مبارک می‌شدند. روز پایانی شعبان در فصل گرما، دسته‌دسته با ساز و نقاره به صحرا و باغ در دامان طبیعت می‌رفتند و به تفریح و بازی و نشاط می‌پرداختند و عشرت‌طلبان به میگساری. تا خستگی از کار فشرده این روزها را از تن بربایند. با کلوخ کوره‌ می‌ساختند. آتش برمی‌افروختند. شلغم، چغندر و سیب‌زمینی به شیوه کوره‌ای می‌پختند و شادمانه با شوق و ذوق به حد خفگی می‌خوردند و می‌نوشیدند و در فصل سرما در خانه بزرگ خانواده گرد آمده، مراسم کلوخ‌اندازان را به جای می‌آورند. لذیذترین غذاها و شیرینی‌ها را می‌پختند و می‌خوردند تا برای ماه مبارک، چشم و دلشان سیر باشد و روح و جسم‌شان آماده عبادت. غروب هر یک کلوخی دور می‌انداختند و با دعا از پروردگار آمرزش می‌طلبیدند. این مناسک را کلوخ‌اندازان می‌گفتند.

به گواه تاریخ، این رسم در سرزمینمان عمری طویل دارد:

• روزه نزدیک است می‌باید کلوخ‌انداز کرد / زاهدان خشک را رندانه از سر باز کرد / صائب تبریزی
• «سیر و گشت و شراب خواری و عیش و عشرتی را گویند و آن را کلوخ اندازان هم می‌گویند.» / برهان
• «جشنی که مستان در آخر ماه شعبان کنند.» / آنندراج
• «عشرتی که در آخر ماه شعبان کنند و برغندان گویند.» / فرهنگ رشیدی
• «امیر به نشاط این جشن و کلوخ‌انداز که ماه رمضان نزدیک بود بدین کوشک و بدین باغ‌ها تماشا می‌کرد.» / تاریخ بیهقی، 500
• رمضان می‌رسد اینک دهم شعبان است / می ‌بدارید و بنوشید که برغندان است / نزاری قهستانی
• اگر خواهی گرفت از ریز روزی روزه عزلت / کلوخ‌انداز را از دیده راوق ریز ریحانی / خاقانی
• «روز جمعه سلخ شعبان بندگان اقدس همایون شاهنشاهی (مظفرالدین شاه) تشریف‌فرما شدند … شربت آلات و فواکه ممتاز و شیرینی‌آلات فراوان … مجلس کلوخ‌اندازان اصطلاح جدید ما فارسیان است … عنصری یا غیر او در شعر خود آورده …» / افضل‌التواریخ، 267
• «مردان به اصلاح و حمام رفته سرها را تراشیده، ریش‌ها را آرایش داده، حنا بسته … و زن‌ها بند و برمه مفصل نموده و حمام سفت و سختی رفته، بزک‌های تند و تیزی کرده، قشنگ‌ترین لباس‌ها را پوشیده، لذیذترین غذاها را پخته، همراه شیرینی آجیلی که مردها از کوچه می‌آوردند، عیش را برقرار می‌کردند ….» / تهران قدیم، ج3، 307
• «میگساری روز آخر شعبان.» کلوخ‌اندازان می‌گفتند. / یادداشت به خط مرحوم دهخدا